Gora, kao jedna kompaktna cijelina u Osmanskoj imperiji, našla se na liniji formiranja, razgraničenja i proširenja između Kneževine Albanije i Kraljevine Srbije, kasnije SHS, koje je trajalo od 1912. godine pa sve do 1926. godine, sa prekidom tokom Prvog Svjetskog rata. Granica je povučena na osnovu Londonskog protokola iz 1913. godine i odluke Konferencije Ambasadora u Parizu od 9. novembra 1921. godine.
Na razgraničenju su formirane razne međunarodne komisije koje su u tom periodu radile na terenu i završni dokumenti su potpisani u Firenci 26. jula 1926. godine.
Odluke koje su donete direktno su utjecali na budućnost njenog stanovništva. Tih četrnaest godina su potpuno promjenili demografske i ekonomske prilike u Gori.
Gora 1912. godine u sastavu Osmanske imperije
***
Gora poslije Bukureškog mira 1913.godine
Početkom februara 1915. godine nakratko je Gora oslobođena pod vođstvom Hasana Prištine. Borci iz Gore, Opolja i Ljume vodili su nekoliko dana bitku sa srpskim snagama u selu Žur.
U srpskim izvještajima od prvog februara 1915. se kaže:
„Arnautski upad uzima veće razmere. Do sad su pali neprijatelju u ruke ova mesta: Zapod, Topoljane, Globočica, Vrbnica, Žur i Vranište. Telegrafske veze između Prizrena i Žura i između Prizrena i Vraništa prekinuta je. Arnauti nadiru od Žura ka Guri Derventu, na tome pravcu neprijatelj je zauzeo Krstac i Rapču. Prilikom povlačenja imali smo gubitaka do sto vojnika ranjenih i poginulih. Među ranjenima su i dva oficira. Nema još izveštaja o posadi u Žuru, koja nije uspela da se povuče.“
Petog februara srpska vojska je izvjestila:
„Naša vojska je sinoć ušla u Vranište. Predstražna odeljenja izbila su već na šajnovačku kosu, koja je zauzeta. Takođe je zauzet i Žur, gde je oslobođena naša posada. Ova posada izdržala je sve ovo vreme opkoljena u žurskoj džamiji, boreći se junački sa Arnautima.
Naš odred, koji je forsiranim maršem stigao u Prizren, prošao je kroz varoš i istog dana ušao u borbu s Arnautima i uspeo je da ih suzbije. Ovaj je odred nastupao u pravcu sela Pakiša, koje je takođe zauzeto. Tako isto povraćeni su juče i borski položaji.“
„Mi ćemo vladi skrenuti pažnju i na jednu okolnost koja je isto tako opasna, a o kojoj se izgleda vrlo malo vodi računa, ali se bez razloga tolerira. Reč je o izvesnim našim građanima na granici pored Arbanije, koji uživaju slobodu i sva prava u našoj zemlji, a na drugoj strani uvek su u dodiru sa arbanskim pobunjenicima i Arbanijom. Takvih tipova ima više. To su razbojnici. Oni su izvršili već toliko krivičnih dela, i njima još nije suđeno.
Njihovi poslovi ne mogu se ni u kom slučaju dalje tolerirati. U našoj zemlji a na granici prema Arbaniji samo se na taj način može zavesti mir i red“.
Prilikom ovog okršaja zarobljen je veliki broj mještana sela Žur kao i borci koji su učestvovali u bitci, među kojima i mola Arif Gaziu iz Kruševa. Svi oni su svirepo ubijeni od strane srpske vojske. U strahu od srpske osvete, cjelokupno stanovništvo sela je prebjeglo u Albaniju.
Petog februara srpska vojska ponovo je zauzela Vranište i uspostavila svoju policijsku vlast koja će potrajati do kraja novembra 1915. godine, kada se srpska vojska povlači preko Albanije. U tom kratkom periodu Gora potpada pod bugarskom upravom, a početkom 1916. ulazi u sastav Albanije, koju je „prijateljski“ okupirala Austro-Ugarska.
Gora pod bugarskom okupacijom krajem novembra 1915. godine
***
Ratni uslovi života tokom ratnih godina (1912 – 1918 ), nisu zaobišli ni Goru, koji su doveli do kulminacije raznih bolesti. Koncentracija velikog broja ljudi na jednom mjestu, masovna kretanja stanovništva, život u nehigijenskim uslovima i opšta nemaština, neke su od karakteristika ratnog okruženja koje su pogodovale razvoju zaraznih bolesti i njihovom prelasku iz endemije u epidemiju. Takav je primjer sa velikom epidemijom tifusa koja se širila na Balkanu tokom prve polovine 1915. godine, izazvana trima vrstama tifusa – trbušnim tifusom, povratnim tifusom i pegavim tifusom. Epidemijski nalet španske groznice, sa glavnim mortalnim udarom na kraju 1918. godine bio je dio svjetske pandemije. Pored ovih bolesti, koje su u dva maha iza sebe ostavile brojne žrtve, harale su i mnoge druge, često u vidu različitih manjih ili većih, povezanih ili nepovezanih lokalnih epidemija. Bile su to epidemije: kolere, boginja, velikog kašlja i sl.
Ove pošasti javile su se kao poslijedica loših društvenih i ekonomskih prilika i vanrednog stanja. Na pojavu epidemije pored neprestane migracije stanovništva i loših higijenskih i ekonomskih prilika, utjecao je i veliki broj zaraženih vojnika u svim zaraćenim stranama.
U tim teškim godinama stanovništvo Gore je prepolovljeno, kako zbog raznih epidemija tako i velikih migracija stanovništva u obližnjim gradovima (Tetovo, Gostivar, Prizren, Uroševac) na putu prema Turskoj. Uslijedele su godine iskušenja. U tom periodu stradali su velikani Gore:
Muderis Mehmed Alija (1848-1912) Pakiša, ubijen 14. decembra 1912. od strane srpske vojske. Bio je učesnik Prizrenske Lige sa Mola Arifom Gaziu iz Kruševa.
Mola Kahriman, Globočica, ubijen 1913. godine.
Mola Arif Gaziu (1861-1915) Kruševo, ubijen februara 1915. godine u Žuru.
Hodža Nailj Huseini Dano (1888-1919) Gornja Rapča, ubijen 1919. godine.
Čauš Habib Sejdi (1877-1922) Orčuša, ubijen 22. jula 1922. godine.
Mola Rasim Selman (1865-1924) Zapod.
Foto i karte:
Nacionalna
biblioteka Francuske
(Bibliothèque
nationale de France)
Kompletan tekst pročitajte: OVDJE
