*Filip Tesar, etnolog Instituta za međunarodne odnose u Pragu
Kompletan tekst možete preuzeti OVDE.
Danas se dosta priča
o identitetu, vode se i mnoge javne i privatne rasprave oko identiteta
stanovnika Gore. Jesu li oni Gorani ili su Bošnjaci, a da ne govorimo o drugim
mišljenjima da su oni Srbi, Makedonci, Albanci, Turci ili Bugari.
Često
se poseže za prošlošću kao za oružjem, jer se nerijetko smatra da je identitet
nešto urođeno. Stoga se traga za navodnim porjeklom, pri čemu se zaboravlja da
su sve populacije na Balkanu izrazito izmiješane. Maltene svaki Balkanac ima u
venama barem kap krvi najstarijih stanovnika Balkana, čija imena i ne znamo...
Prečesto se
zaboravlja i to da je identitet zapravo stvar ličnog opredeljenja. U tome je
suština, jer inače ne bi moglo ni doći do nekih rasprava, svojatanja i
cijepanja. Svako bi znao gdje pripada. Identitet je, na nivou pojedinca, stvar
ličnog opredeljenja, a zatim na nivou zajednice, dogovorna stvar...
Šta zapravo znači
identitet?
Ukratko rečeno, identitet znači pripadnost
određenoj grupi ljudi – na primjer porodičnoj ili nacionalnoj zajednici,
društvenom sloju ili profesionalnoj grupi. To samo po sebi pokazuje da je
identitet svakog čovjeka slojevit. Pojedini slojevi identiteta dolaze do
izražaja kada se susrećemo sa drugim ljudima; ako potičemo sa sela, postajemo
seljaci u očima čovjeka iz grada. Pričamo slavenski, i postajemo Slaveni u
očima Albanaca. Ako potičemo iz Gore, postajemo Gorani u očima nekog čovjeka iz
Župe. Istovremeno, svjesni smo svog maternjeg jezika kad čujemo neki drugi,
osjećamo bliskost svojoj zajednici kada sretnemo čovjeka iz druge zajednice,
postajemo svjesni i svog porodičnog porijekla, mjesta rođenja ili
profesionalnog statusa...
Jedna od glavnih
etničkih odrednica je jezik. Kao prvo, on je osnovno sredstvo komunikacije, što
ne znači samo razmjenu informacija, nego prvenstveno nešto drugo: jezik je naše
osnovno sredstvo za ostvarivanje kontakata među ljudima. U kafani obično ne
pričamo o, što bi se reklo,“tehničkim“ stvarima nego je razgovor prosto –
prilika za druženje...
Slijedeća bitna
etnička odrednica su običaji, rituali. Posredstvom zajedničkih običaja
kolektivno kontaktiramo i komuniciramo sa mnoštvom drugih ljudi. Oni su prilika
za okupljanje i demonstriranje toga da svi pripadamo određenoj zajednici. Stoga
nije, na primjer, čudo da se tradicionalna goranska svadba odvija u sklopu
čitavog sela. To je najčešća prilika njihovog okupljanja sa zajedničkim
običajima. Tako je slično i kada se radi o običajima prilikom rođenja i
smrti... U društvima sa razvijenom religioznom svešću redovno je tu svoju ulogu
imalo neko duhovno lice: hodža, sveštenik... Ove prilike u životu pojedinca
tradicionalno su vezane sa nadnaravnim svijetom koji se poima kao mnogo važniji
u odnosu na „ovaj“ svijet. Stoga je i uloga religioznih običaja (ili običaja
koje su smatrani religioznim , a zapravo s religijom nemaju veze, kao što je na
primjer slučaj Đurđevdana) u identitetu prirodno naglašena.
Identifikacija
nacionalnog osećaja ili religioznih rituala još uvjek je toliko na ovim
prostorima jaka da su još u nedavnim ratovima vojnici – ratnici koji su tražili
priznanje počasnog mjesta unutar nacionalne zajednice išli tokom rata u crkvu
mada po svemu sudeći nisu bili vjernici. Međutim, oni su htjeli da prisustvuju
ceremoniji koju su smatrali prvenstveno narodnim, a ne vjerskim ritualom...
Identitet se
mijenja
Identitet neke
zajednice nije trajna nego prolazna stvar. On se mijenja, što je vijekovna
pojava na prostorima koji su stjecište trgovačkih puteva, kultura, religija ili
jezika, i što je danas već postao opšta pojava gotovo svugdje u svijetu. Naime,
identitet proistječe iz konkretnih društvenih i političkih prilika. Kada se one
mijenjaju; mjenja se i identitet, nezavisno od toga, jesmo li toga svjesni ili
ne.
Uzmimo primjer Srba, i da pojednostavimo stvar, samo od postanka moderne države Srbije. Polazeći od javnih izjava i drugih pisanih izvora iz XIX i XX vijeka, možemo zaključiti, da se pod srpskim identitetom u početku razumio uglavnom hrišćanin, čiji lokalni duhovni vođa (sveštenik) pripada srpskoj crkvi. Tako je još nekoliko godina poslije pripajanja oblasti oko Niša srpskoj državi (1878.godine) govorili su tamošnji seljaci, da su sad Srbi, a ranije su bili Bugari. Razumljivo, jer tadašnji ljudi rijetko su poznavali svijet van svog sela i njegove najbliže okoline. Nisu, na primjer, znali da postoje nekakvi Francuzi i Nijemci ili njemački jezik, nekakva njemačka istorija. To znači da nisu imali potrebe za nacionalnim identitetom u pravom smislu te riječi. Pošto se identitet izražava posredstvom različitosti, čovjek treba da ima dovoljno izgrađeno znanje o drugim zajednicama. Ukoliko nemamo dovoljno znanja barem o nekoliko drugih nacija, čiji identitet se odražava u jeziku, kulturi, vjeri, istoriji,itd., onda i naše jezičke, kulturne, vjerske i historijske odrednicegube na značaju jer ih ne možemo upoređivati. Dakle, adekvatno iskoristiti za zaokruživanje našeg sosptvenog identiteta...
Javno mnjenje
formira nas
Nije mi namera da
se upuštam u ulogu sudije. Kao etnolog počeo sam se baviti kulturom Gorana tek
1999. godine znači ne tako davno. Stranac sam, što samo po sebi znači da mi je
mnogo toga nepoznato i mnogo će nepoznato vjerovatno zauvjek i ostati. Ali,
Gora i Gorani su mi jako dragi. Ponudiću onda samo nekoliko opštih zaključaka
koje će možda nekome pomoći u orjentaciji i nadam se doprinjeti tome da se
emocije spuste malo na zemlju.
Rođen sam kao Čeh.
Kad pogledam svoju naciju i njenu okolinu, u nacionalnim imenima mogu čitati
otprilike ovo: ime Nijemaca izvedeno je od starogermanskog korijena koji znači
„našinec“. Ime Čeha značilo je prvobitno „naš čovjek“. Ime Poljaka, znači
stanovnike polja, bukvalno Doljana (na Tatrama na tromeđi Poljske, Slovačke i
Češke živi još danas čudna mješavina stanovnika koji govore arhaični dijalekt
koji se razlikuje kako od zvaničnog poljskog tako i od slovačkog ili češkog, a
oni sebe zovu Gorali). Ime Slovaka je lokalni oblik opšteg naziva Slaveni (isto
je i kod Slovenaca). Još u srednjem vijeku se zapravo radilo o stanovništvu
koje je znalo šta je i šta nije (da nisu Mađari, odnosno Njemci) ali kod kojeg nacionalna
svijest nije bila u potpunosti izgrađena. Radilo se, zapravo, o sličnoj opštoj
kategoriji, kao što su Muslimani u Titovoj Jugoslaviji. Usput, ime Mađara znači
bukvalno „Slaven“ – onaj ko te razumije. Poslednji susjedi su Austrijanci, što
znači: Njemci koji žive u pokrajini Austriji, van matične zemlje. Nešto slično
kao Albanci Kosovari. Ili kao Gorani-Bošnjaci?
Svi ovi primjeri
dokazuju da ime nekada ne čini zajednicu. Kada je u pitanju samostalna goranska
etnička ili nacionalna grupa, tu bi već mnogo teže gledali slučaj koji bi
poslužio kao primjer Goranima. Na Pirinejima, na granici između Francuske i
Španije postoji malena država Andora. Sastoji se od sedam sela i nekoliko
zaseoka iznad 900 metara nadmorske visine, površine oko 500 kvadratnih kilometara,
stanovnika Andoraca ima oko osam hiljada. Glavni „grad“ je Andora la Vela,
nalazi se u planinskom lancu između Francuske i Španije, a vjekovima je ličila
na nešto između Restelice i Junika.
Ipak, bez obzira na
mnoge sličnosti postoji debela razlika između Andore i Gore. I to je vjekovna
državnost Andore, jamčena suparništvom između španskih i francuskih
vlastodržaca koji su se radije dogovorili na zajedničkoj kontroli samouprave
gorštačke zajednice nego da oko nje ratuju. Izgleda da je državnost veoma bitna
stvar za održavanje ovako male nacionalne zajednice.
Oni koji kažu da
Gorani u svojoj prošlosti nisu imali izravne veze sa Bosnom, ne znači da oni ne
mogu biti Bošnjaci. Ni romanski stanovnici dalmatinskih gradova nisu imali veze
sa Italijom, a ipak su postali Italijanima. Oni su dugo bili dio mletačke
imperije koja nije bila italijanska nego multietnička (čak su Italijani bili
samo manji dio stanovništva). Romanski dijalekat koji su govorili bio je
donekle sličan talijanskome i kroz nekoliko vijeka mletačke vlasti primio je
mnogo pozajmica iz mletačkog narječja italijanskog jezika. Italijanski to
sigurno nije bio. Što je bilo bitno za italijanizaciju ovih ljudi u XIX vijeku?
Vezivanje za tadašnju italijansku nacionalnu ideju, kulturu i napokon i
književni jezik. Ali, Italija je za romanske stanovnike Dalmacije postala
opšteprihvaćeni kulturni uzor vremenom. Dok Bosna za Gorane to još uvijek nije.
Možda će vremenom biti.
Kompletan tekst možete preuzeti OVDE.
Nema komentara:
Objavi komentar