Piše: Admir Idrizi
UVOD
U današnje vrijeme ime i prezime su lična karta svakog čovjeka. Pravo na lično ime i prezime predstavlja najvažniji izraz ličnog identiteta, kao i apsolutno subjektivno pravo svakog pojedinca. Pored toga, ličnim imenom se izdvaja pojedinac u poznatom i društvenom kontekstu, a predstavlja i sredstvo kojim država identifikuje svoje subjekte. Danas je pitanje imena i prezimena u većini država regulisano Porodičnim zakonima i garantovano je Ustavima. Bez postojanja ličnog imena i prezimena, danas bi život u zajednici bio nezamisliv.
Ime (rođeno ime) predstavlja ličnost, prezime (porodično ime) tradiciju, porijeklo, korijene i pretke. Prezime karakteriše jednu familiju, izdvaja je od većine i daje joj lični pečat. Prezimena kriju mnoge tajne i mnogo govore ne samo o jednoj porodici već i o pojedincu koji ga nosi.
Da bi se proučavala patronimija, nauka o prezimenima, jedne oblasti, u ovom slučaju Gore, mora se najprije dobro savladati onomastika, nauka o imenima i njihovom porijeklu, kad i gdje su se pojavila, jer svako prezime najčešće potiče od imena nekog od predaka. Pored patronimije, potrebno je poznavati i historijske podatke kao i o administraciji zemalja koje su vladale na teritoriji Gore, jer su prezimena bila vezana za administrativni sitem zemlje.
Danas se po društvenim mrežama dosta piše a vode se i rasprave oko prezimena stanovnika Gore. Često se poseže za prošlošću kao za oružjem, koriste se termini „vjekovna prezimena”, „nasilno albanizovana prezimena“, i sve to bez historijskih fakata i konkretnih činjenica. Problem je u tome što se u današnjoj komunikaciji jednom izgovorena laž za kratko vrijeme može preko „copy-paste“ komunikaciju „pretvoriti“ u istinu.
HISTORIJAT PREZIMENA U SVIJETU
Historija prezimena svoje najranije porijeklo vodi iz Kine.
U vrijeme antičke Grčke prezime je predstavljalo mjesto odakle neko potiče (Tales iz Mileta...), ali je kasnije promijenjeno pa su počela da se koriste tipična prezimena ali i patronimi “sin od” ili drugi oblici prezimena koji upućuju da se prezime prenosi po muškoj liniji.
U Rimskom
carstvu je postojao potpuno drugačiji sistem davanja imena djeci, pa su tako
postojala tri imena (tria nomina). Prvo je bilo preanomen - koji su
birali roditelji, drugo gens - najsličnije današnjem prezimenu, ali se
odnosilo i na klan ili pleme, pa čak i na cio region, dok je treće ime bilo cognomen
- nadimak koji je omogućavao da se po njemu razlikuju oni koji imaju isti
preanomen i gens.
U novoj eri Irci su prvi narod koji je počeo da koristi “porodična imena koja su se prenosila sa kolena na kolejno”. Prvo njihovo prezime je bilo “O Cleirigh” koje potiče iz 916. godine. Simbol O, koji se ponekad pisao i kao Ua ima značenje “unuk/unuk od”, dok se danas piše kao “O’ “. Ovo nije jedini prefiks koji se koristi pored prezimena, pa tako postoji i ”Mac/MC” što znači “sin od”, za kćerke se dodaje “Nic”, a za supruge “Mhic”.
Prezime je ono „osim imena, tj. ono čim zovu osim imena” i u prvoj polovini XVI vijeka pisalo se odvojeno kao prez ime, da bi se tek kasnije ova sintagma transformisala u današnji oblik prezime. Tokom širenja imperijalizma u XVII vijeku usledila je “ekspanzija” prezimenima u Evropi.
Osmanska administracija nije poznavala instituciju prezimena.
U zvaničnoj osmanskoj administraciji ljudi su se identifikovali na različite načine; najčešće samo ličnim imenom i imenom oca. U cilju pouzdanije identifikacije ličnosti, a umjesto imena oca, odnosno patronimika, uz lična imena upotrebljavali su se, također, nadimak (lakab/p) i apozicija, s tim što je ista riječ mogla biti i nadimak i apozicija zavisno od toga da li stoji ispred ili iza ličnog imena. Poznati mađarski turkolog Lajoš Fekete podijelio je nadimke koristeći podatke Mukataa deftera (Budimska defterhana, XVI vijek) na sljedeće grupe:
imena zanata i obrta (bakkal, ašči, terzi);
riječi koje se odnose na vojnu odnosno upravnu službu (topču, yeničer, gazi),
riječii iz domena religije (haci, hoca, baba);
riječi koje ukazuju na porijeklo odnosno mjesto življenja određene ličnosti, drugim, riječima, etnonimi odnosno ojkonimi (Bosna, Macar, Yahuddi, Belgradli);
riječi koje ukazuju na posebna duševna svojstva (deli, kurt, tilki) i, najzad,
zaštitna imena (Tur, Turak).
Muslimani su inače u Kur’anu upozoreni da ne nazivaju jedni druge ružnim nadimcima; u jednom hadisu vjerovesnik Muhamed također preporučuje muslimanima da se ne treba ljudima obraćati nadimcima koji im se ne dopadaju. Uprkos tome, upravo nadimcima su se izrazile mnoge ljudske tjelesne osobine i, naročito, nedostaci. Vremenom će se ti nadimci pretvarati u prezimena; danas tako ima mnogo Topalovića (topal – hrom), na primjer.[1]
HISTORIJAT PREZIMENA U GORI
Dokumenta iz predosmanskog perioda u Gori nisu analizirana u ovom radu. Oni ukazuju na porodično prisustvo očinstva, ali to nisu bila prezimena u današnjem smislu. U tom periodu prezimena nisu bila poznata.
Historijski gledano, Gora je preko četiri vijeka bila u sastavu Osmanskog Carstva. Carska administracija se služila osmansko-turskim jezikom, a pisalo se modifikovanim arapskim pismom. Nažalost, iako za taj period postoji ogromna arhivska građa, u današnje vrijeme veoma mali broj ljudi iz Gore poznaje osmansko-turski pa je i mali broj prevedenih historijskih izvora iz tog perioda.
Za potrebe ove tematike koristio sam drugi, možda još bitniji, historijski izvor a to su nadgrobni spomenici, nišani, bašluci ili kako se najčešće nazivaju izglavnici, koji nam daju uvid kako se koristilo ime i „prezime“ u Gori u tom periodu. Nadgrobnih spomenika iz tog perioda je ostalo veoma malo, kako zbog nebrige tako i zbog planskog uništavanja u prethodnih sto godina.
U knjizi koja je izdata 2007. godine u Istanbulu od strane autora dr. Tülin Çoruhlu „Kayıp mirasın izinde": Gora halk sanatları“ (U potrazi za izgubljenim naslijeđem: Goranska narodna umjetnost) objavljene su fotografije i prijevod sa preko 70 nadgrobnih spomenika iz osam goranskih naselja (Bačka, Kukaljane, Restelica, Leštane, Brod, Mlike, Zli Potok, Dragaš).
Ono što je važno za ovaj rad je to da su postojale dvije vrste pisanja imena na nadgrobnim spomenicima: arapski i turski način.
Arapski način je obuhvatao:
Lično ime - bin (sin) - ime oca - pr. Abdullah bin Muhammed (Abdulah sin Muhamedov)
Lično ime - binti (kći) - ime oca - pr. Rabia binti Ahmed (Rabija kćerka Ahmedova)
Turski način
je obuhvatao:
Ime oca - oĝlu (sin) - lično ime - pr. Jakub oĝlu Vejsel (Jakubov sin Vejsel)
Ime oca - kızı (kći) - lično ime - pr. Osman kızı Ajša (Osmanova kćerka Ajša).
Kao svjedodžba o pripadnosti određenom tarikatskom bratsvu ili određenoj klasnoj strukturi dodavane su određene titule (hadži, efendi, mola, derviš, hodža, šejh, aga, beg, ulema...).
Na starijim nišanima, prije 1800. godine, nalazilo se najčešće samo lično ime i godina preseljenja po Hidžri. Pr. Hasan 1188/1738
Od svih nadgrobnih spomenika iz knjige, koji se nalaze u tabeli u prilozima, najstariji nišan je iz 1710. godine u selu Zli Potok na ime rahmetli Idriza sina Hamze ili Hamzin sin Idriz.
Nadgrobni nišan iz 1954. godine u selu Bačka, je najmlađi, ali je zanimljiv po tome što je ispisan na osmansko-turskom jeziku. Iako se radi o novijem nadgrobnom spomeniku autor ga je uvrstio u katalog jer nastavlja staru tradiciju izrade nišana.
U tabeli je objavljen i jedan nadgrobni spomenik iz sela Globočica.
Znači, u Osmanskom Carstvu u funkciji prezimena se u Gori koriste najčešće patronimi (prezimena izvedena od ličnog imena oca) i identifikacija ličnosti u to vrijeme bila je vezana za ime oca.
Nakon povlačenja Osmanskog carstva sa Balkana, slijede godine nesigurnosti i formiranja novih država. Gora je kratko ušla u „novoosovojenim teritorijama“ Kraljevine Srbije a kasnije i sastav Albanije. U tom periodu je Austro-Ugarska uradila popis stanovništva, i sa sigurnošču se može reći da je to godina kada se po prvi put koriste prezimena na teritoriji Gore.
Tokom austro-ugarskog popisa jedan od najvećih problema koji je trebalo riješiti bio je kako utvrditi prezimena i imena ljudi. Do tada je u Gori korišćen arapski i turski model. Generalno, ljudi su koristili samo imena, a za razlikovanje su dodavali imena oca ili djede. Nosioci domaćinstava (domaćini) mogli su slobodno birati svoja prezimena. Najčešće su prezimena u tom periodu nastala na osnovu nekoliko izvora: rodovskih imena, zanimanja, toponima, nadimka, patronima (od ličnog imena oca).
U samo nekoliko slučajeva ime je odabirala administracija. Smjernice ovog procesa razvio je austrijski učenjak Max Lambertz.
Za vrijeme Kraljevine SHS i Kraljevine Jugoslavije (1918-1941), nepune 23 godine, u administraciji Gore nametnuta su prezimena sa dodatkom -OVIĆ, najčešće na ime oca. Nastavak -IĆ na slavenskim jezicima znači mali. Osnovno je njegovo značenje „umanjenost“, „deminucija“. Dok nastavak -OVIĆ sugeriše da je riječ o "potomku od..." ili "sinu od...", ukazujući na naslijeđivanje prezimena od određenog pretka ili oca.
Takva administrativna forma je bila strana za stanovništvo Gore jer do tada nikada nisu koristili takvu formu, pa je većina stanovnika i u tom periodu koristila formu koju su koristili u Osmanskom periodu. Dokaz za to su dokumenta matičnih službi između dva svjetska rata kao i privatni dokumenti (uvjerenja, ugovori, zahtjevi, tapije, posjedovne prijave, poreski listovi…) u kojima se imena i prezimena javljaju pomiješano, u zavisnosti ko je nadležni organ. Primjetno je da se pojedine osobe preko državne administracije bilježile prezimena sa nastavkom -ović, na ime djeda (najstariji član porodice), a u istom dokumentu se iste osobe potpisuju sa prezimenom na ime oca. Forma koja nije naslijeđena, već nametnuta.
Prezimena na -ić u svijetu se najčešće nalaze kod Bošnjaka, Cmogoraca, Srba i u manjoj mjeri Hrvata. Što se ide dalje od Bosne na sjever Hrvatske ili jug Srbije ta prezimena su bila manje učestala ili se pojavljuju tek u 19. vijeku. Takva prezimena nemaju Makedonci, ni Bugari, a ni kod Slovenaca njihov broj nije veći od 25% sveukupnih prezimena. Prezimena na -ić su zastupljena djelimično i kod Poljaka, Čeha, Slovaka i istočnoevropskih Jevreja, a kod Rusa je to oznaka očinstva ali ne i prezime. Srpska propaganda je ovaj nastavak predstavljala kao neki srpski kuriozitet iako je u Srbiji masovno uvođenje prezimena na nastavak -ić počelo tek kada je knez Aleksandar Karađorđević 1851. godine aktom naredio uspostavljanje trajnih prezimena po ranijem pretku.
Kroz nekoliko tekstova koji su dostupni na internetu, a govore o historiji Gore, pisalo se da je kralj Aleksandar donio ukaz o prezimenima 1923. godine, ali najvjerovatnije došlo je do zabune i greške jer je ukaz donio knez Aleksandar, a Srbija je taj ukaz koristila i u administraciji Kraljevine SHS i kasnije Kraljevine Jugoslavije.
Knez Aleksandar Krađorđević (1806 - 1885) je 31. januara 1851. godine donio ukaz o prezimenima. Kako bi se ova naredba mogla sprovesti u djelo, isto tako naređeno je svim građanskim, duhovnim, školskim i vojnim vlastima, da se po ovoj naredbi prezimena zavode po najstarijem članu porodice, da se ova prezimena ubuduće vode kao stalna, da se kao takva upisuju u nadležna javna i zvanična akta, te da se na njih izdaju i sva rješenja i zaključci vlasti.
U periodu između dva svjetska rata, oni koji su migrirali prema Turskoj, na osnovu „Zakona o prezimenima“ (Soyadı Kanunu) koji je donet 1934. godine, morali su imati prezime. Nakon kratkog vremenskog perioda dobiće nova prezimena. Po odredbama zakona:
- Prezimena familije biće turska;
- Svaki Turčin mora da svoje prezime koristi u skladu sa tradicijom;
- Prezime će stajati posle ličnog imena;
- Prezime će, ili biti jednostavno, ili će biti korišćeno sa „oğlu”(njegov sin).
Tokom Drugog svjetskog rata Gora ulazi u sastav Kraljevine Albanije. Čitava administracija je vođena na albanskom jeziku. Isto tako, i prezimena su „albanizovana“. Međutim, bitno je istaći da je korišćena slična forma kao i u osmanskom periodu s tim što je na ime oca, za pripadnost (čiji je), kako se koristi u albanskom jeziku, na lična imena dodavao nastavak -i (Osman-i, Idriz-i...) a u srpsko-hrvatskom je nastavak -a (Osman-a, Idriz-a).
Tako je nastavljeno i nakon rata u FNR Jugoslaviji, s tim što se ime oca stavljalo na početku a iza ime. Primjer: Osmana Safet, Idriza Mehmed. Prezimena s nastavkom -i većinom su zadržana do danas u Gori.
U vrijeme posljednjeg iseljeničkog talasa prema Turskoj (1956-1966), svi koji su se odlučili da napuste Goru, morali su promijeniti prezimena i dodati turske sufikse -lar, -ler, -oglu, -lardan, -dži, -ali i sl.
Oni koji su odustali od iseljavanja i ostali u Gori, zadržali su prezimena s turskim nastavkom: Hasanlar, Begler, Muratoglu, Mahmutlardan, Ahmetlerden, Kučlar, Mrčolar, Bećirler, Redžeplar, Džemalar, Ljajkolar, Ajdarlar, Katlar, Ćoroglu, Jagdži, Baldži, Gungali, Musalar i dr.
Međutim, u Gori su dobrim dijelom zadržana stara prezimena i imena rodova.
Kruševo: Aljabak, Bero, Duro, Dute, Džajko, Kajrak, Kendo, Ljupan, Prco, Toro, Žagulj.
Zli Potok: Kare, Koklje, Krčo, Mrčo, Šukerinci, Šutman.
Restelica: Bajmak, Balje, Bazda, Boza, Čoko, Čolda, Doda, Đinđo, Đuzel, Ese, Efe, Gorde, Gurguška, Kaćka, Kaljo, Kokora, Kuka, Kuši, Liko, Mutaš, Mikina, Mekača, Muška, Parko, Paša, Sulta, Šiko, Šuša, Šuplja, Tuče, Žuljka.
Globočica: Čukulj, Hočko, Kaljoš, Kajkuš, Kojčin, Ljajko, Nelja Pajko, Piro, Tudžar, Šok, Šola.
Brod: Ziza, Lila, Žile, Bogdan, Veljan, Lika, Mandak, Cako, Ćaja, Caro, Čučulj, Ljokan, Renda, Kalinka, Šata, Pupe, Bojda, Mido, Kesasi, Kotro, Amada, Karpać, Šuta, Drnda, Seba, Butaljen, Đafče, Drango, Mango, Muše, Kango, Gago, Tutar, Čajko, Paljoš, Dočka, Ljuša, Barbut, Šokar, Gošo, Kržo, Tota, Gugna, Bufle, Cura, Lompar, Puhto, Rahte, Pure, Šurban, Đurđo, Jankula, Krto, Prčko, Zijade, Pajče, Buza, Većka, Lala, Šišo, Tunko, Džamper, Kočo, Fidžgo, Tananaz, Džadžo, Bengo, Mento, Šop, Čičo, Moukoč, Baska, Panda, Džolopan, Džejmen.
Rapča: Surduljovci, Pačarizovci, Balabanovci, Tućka, Kamburovci, Drangovci, Paškovci.
Radeša: Đuraškovci, Šarda. Dikance: Tonga, Drango. Leštane: Anđurovci, Bardovci, Kanturovci, Odovci. Ljubošta: Drindovci, Jadrašovci, Kajčovci, Pokačovci. Vraništa: Čolovci, Gagovci, Tutarovci. Gornji Krstec: Mijačovci, Miljašinovci, Žiljinci, Mangovci.
Borje: Bungurovci, Cekovci, Čabrakovci, Čačkinci, Čekorinci, Činarovci, Čkeprnovci, Čkorovci, Čupinci, Čučinci, Dalačinci, Dapkovci, Debrusovci, Dišovci, Doklevci, Dupešovci, Džaklevci, Giđevci, Godžovci, Kapanovci, Karevci, Kuškovci, Lakovci, Niketevci, Škorovci, Šošinci, Šundovci.
Šištejec: Damatovci, Dočovci, Drajčinci, Draga, Grošovci, Kumaničovci, Markočovci, Maretovci, Piljuljevci, Kalabak, Griša, Murga, Čaka, Živkovci.
Orgosta: Fučkovci. Zapod: Šušljakovci. Pakiša: Mangovci, Purovci, Lukovci, Mečkarovci, Vlačovci. Jelovjane: Kamatnikovci, Krljevci, Kukulj, Lačovci...[2]
ZAKLJUČAK
Prevashodno sam za cilj imao prezentovanje hronologije prezimena u Gori u periodu od XVIII do XX vijeka analizirajući nekoliko historijskih dokaza koji se nalaze kao prilozi na kraju rada. Ovom hronologijom se može pratiti kako je u Gori od imena evoluiralo prezime prolazeći kroz razne državne administracije.
U poslednje vrijeme u literaturi koja obrađuje problematiku Gore kao i preko društvenih mreža pogrešno se stvara slika o goranskim prezimenima koja su se „odvajkada“ završavala na -ić. Isti je slučaj i sa „albanizovanim“ prezimenima. U radu sam objasnio o čemu se radi. Mislim da je to plod višegodišnje propagande.
Ime i prezime su lična karta svakog čovjeka i svijestan sam da ovaj tekst dira duboko u stvari koje su za nekoga svete. Nisam htio nikoga da uvrijedim. Moguće je da u nekim stvarima i griješim. U svakom slučaju, rado ću odgovoriti i na pitanja koja ovaj tekst eventualno izazove.
[1] Olga Zirojević – Oko posebnosti Bošnjaka, Helsinška povelja, jul-avgust 2012.Beograd
[2] Dr. Sadik Idrizi – Prezimena i imena rodova u Gori - https://www.docdroid.net/tfuNjpH/prezimena-i-imena-rodova-u-gori-pdf
Kompletan rad možete pročitati: OVDJE
