Dragaš (Gora) u Kraljevini Albaniji

Nezavisnu Kraljevinu Albaniju (alb. Mbretëria Shqiptare) je od 1939. do 1943. godine okupirala i anektirala Italija i načinila je državnim protektoratom u sastavu Italije (ital. Regno Albanese). Kapitulacijom Italije 1943. godine, Albaniju okupiraju njemačke trupe, a Njemačka tretira Albaniju kao „dejure“ nezavisnu državu pod njenom okupacijom (njem. Königreich Albanien).

 

Okupacijom i podjelom Kraljevine Jugoslavije 1941. godine, Italija je anektirala dijelove jugoslovenske teritorije od kojih je neke priključila Albaniji. Albaniji su tada priključeni istočni dijelovi Crne Gore, južni dijelovi Srbije, uključujući najveći dio Kosova i zapadne dijelove Makedonije.

 

Od 1. maja 1941. godine Dragaš (Gorski srez) službeno ulazi u sastav Kraljevine Albanije, kao potprefektura (nënprefektura). Potprefektura je bila jedna od karika lokalne uprave tadašnje Albanije. Pod njenom ingerencijom su se nalazili opštinski policajci i matičari. Na čelu potprefekture bio je potprefekt sa zamjenikom i sekretarem koje je imenovao prefekt. Reshad Karjagdiu i Spiro Kosova su bili potprefekti u tom periodu.

 

Potprefektura Dragaš bila je podijeljena u 4 opštine (komune): Opština Centar sa sjedištem u Dragašu, opština Opoja sa sjedištem u Belobrodu, opština Brod sa sjedištem u Brodu i opština Kruševo sa sjedištem u Kruševu. Kompletna administracija vođena je na albanskom jeziku.

 

Administrativna jedinica „komuna” obuhvatala je nekoliko sela. Selo sa najboljim mogućnostima komunikacije proglašeno je centrom opštine. Na čelu opštine bio je predsjednik (gradonačelnik) sa sekretarom i opštinskim vijećem sastavljenim od čelnika („kryepleqtë”).

 

Vojnu vlast u tom periodu činili su zapovjedništvo karabinjera i jedan pešadijski bataljon, stacionirani u Dragašu.

Bezbjednosna situacija bila je djelimično mirna, ali su je povremeno su narušavale pljačke i krađa stoke pojedinih bandi iz Ljume, koje figuriraju u mjesečnim izvještajima tadašnje vlasti.

 

Stanje u obrazovanju nije bilo najbolje. U ovom periodu otvorene su samo tri škole, od deset koliko ih je radilo u vrijeme Kraljevine Jugoslavije. Jedan od najvećih problema bio je nedostatak nastavnog osoblja. Postojale su velike potrebe za otvaranjem škola, pogotovu u gorskom dijelu potprefekture, jer se stanovništvo koristilo „nealbanskim jezikom”.

 

Ekonomska situacija stanovništva nije bila povoljna, kako zbog konfiguracije terena (planinski teren) tako i zbog sveobuhvatnog stanja tokom Drugog svjetskog rata. Većina stanovništva je odlazila u pečalbu pa su lokalne vlasti slali izvještaje u kojima traže da se stanovništvu ovoga kraja olakša izdavanje putnih isprava.

Kompletan tekst možete pročitati i preuzeti: OVDE 

Formiranje graničnih bataljona - 1919

Foto: Franz Baron Nopcsa

Bavljenje prošlošću nije besmisleno, pogotovo što u sadašnjosti postoje očigledne paralele. Čak je moguće nešto naučiti iz prošlosti. Iako je, kako se čini, ljudskoj prirodi svojstveno da uvek iznova čini iste greške. Trenutno naizgled ne postoji sklonost da se pokloni velika pažnja onome što je bilo, pa ma koliko podsećalo na sadašnjost. Ljudska oholost smatra da ima pravo na uvek nove varijante jedne te iste katastrofe.

Vilfrid Vestfal

 

Pre sto godina, negde 1919. godine, novoformirane vojne vlasti Kraljevine SHS su pristupile organizovanju „arnautskih bataljona“.  Te godine su formirana četiri takva bataljona i raspoređena u međuprostor prema italijanskim vojnim snagama.  Tako formirane pogranične formacije su se sastojale od meštana Albanaca ali i od naoružanih kačaka.

U periodu 1919/1920. godine Kraljevina SHS  je izdvajala značajna sredstva za izdržavanje četa „organizovanih Arnauta“. Tokom 1920. godine snabdevanje tih formacija obavljano je preko komandi divizijskih oblasti, dok su se krediti za njihovo finansiranje izdvajali „na ime propagande na poverljive ciljeve“. Ministarstvo vojske i policije plaćalo je komandire ovakvih odreda mesečno 150, a vojnike sa po 100 dinara.

U regionu Gore delovale su druga i treća četa II graničnog bataljona i stalno su unosili nemir među stanovništvom. Nakon 1999. godine  postoje očigledne paralele.

„U isto vreme u selu Restelici boravio je sa svojom četom Daut Hodža, komandir druge čete II graničnog bataljona. Da bi došao do „slave i ćara“, on je poslao ljude iz svoje čete da u samoj Restelici ukradu 130 ovaca, koje je ovaj za dobru nagradu kasnije vratio vlasnicima, uz izjavu velike blagonaklonosti. Isti četovođa je, malo kasnije, sa svojom četom opljačkao u selu Kruševu još 63 ovce, koje su isto uz naknadu vraćene ranijim vlasnicima. U stvari, vlasnicima je bilo vraćeno 37 ovaca, jer je druga polovina uginula tokom pljačke. Malo zatim, isti Daut Hodža, iako u uniformi jugoslovenske vojske uz pomoć Januza Redže iz sela Kalisa, opljačkao je u selu Restelici 127 ili 137 grla goveda, a Januz Redža je u narodu počeo govoriti da je time hteo da se osveti oštećenim vlasnicima, pa su mu vlasti oduzele otetu stoku i vratili je ranijim vlasnicima. Zato je Daut Hodža odmah posle toga napustio vojnu službu, i od tada se nije nalazio ni na kakvoj dužnosti, ali je i dalje bio na državnom platnom spisku i redovno je primao vojničku platu“. (Arhiv Jugoslavije. MIP. f. 181, str. 670-72)

Gorske sudbine

Ispričao: Nemrit Kajkuš, Globočica (1964)

Audio snimak uradio Admir Idrizi: petak, 11.09.2020.

***

Mlogo priče od istorija za Gora som ge čuf od Maljičica, majka Entaza. Ona mi bila očeva mati i so na som spaf ka dete, negde do šesti ilji sedmi razred. Dremka ka će i iljeze, ona star čujek će kažuje a ja će slušam i će upijam. I sve šo mi kažuala mi ostanalo vo sećanje. Kažujem iz prve ruke ka šo som čuf.

Nejzi otec i bif Zečir od Zljipotok, a Zečiru mati mu bila od Globočica, Vuranoska, Demiroska. Ka ostanav on jetim, go zelje dajdžofci da go gljedajet so brata koj mu se vikaf Ćazim Čolak. Ge gljedalje dajdžofci Demirovci ovde vo Globočica.

Majka je rodena vo Edrene i ka dejče se vratilje vamo. So matere se vratila. Braća ne i bilje rodene. Mi kažuala da putualje so brod i mi rekla da došlje od ke Italjija. Alji ja, toljikav mi biv razum, ne som mogof zdravo za gotovo da shvatim, toga zaš došlje od ke Italjija, ka je Turska vamo, a oni došlje na Drač. Oni na more idalje.

Po put brod na koj bilje doživef brodolom. Ljuđi zelje da se ukrcavajet na čamci, šo zapamtila ona ka dete. Vo čamci bila ogromna gužva i nemalje pitka voda. Celo vreme, velji ja ka dejče, som vikala 'Voda, voda, voda...' Nema voda. Više ka som zela da panujem vo nesves, mati ne mogla da mi gljeda muke, me dignala vo naraće da me frlji vo more. Alji nekoj star čujek, ka go dignala dejče vo narače, nekoj star čujek go fatif dejčeto i rekof: 'Eno go brod! Zagljedalje nekoj brod. Došof brodot i ge spasif. Tija ka došlje od Turska.

Ka došlje vamo, i se rodilje dve bratčića, Smajilj i Idris. Otec im bif Zečir a mati Hava od Brekine. Međuvreme nastupif glač, otec i umref vo Tursko i ostanaf tamo, go zakopalje. Mati so vrečiće kolomboć na Vraca je zakopana. Mati Hava so vrečiće kolomboć bila vo Tetovo da kupet, lji da zemet, 'lji da proset vo tija vreme. Na Vraca je zakopana, tamo umrela. Take da i oja deca ostanujet jetimi, majka i dve bratčića. Ponovo ge zimajet dajdžofci očeve na gljedane.

.

Kompletan tekst možete pročitati i preuzeti: OVDE 

Svi putevi vode ka Turskoj

Broj izbeglica u Turskoj nakon balkanskih ratova po McCarthy-u

Nesumljivo je da su migracijska kretanja iz Gore u XX vijeku vodila ka Turskoj. Migracijska kretanja u periodu Osmanske imperije su bile uobičajene i neznatne pojave na ovim prostorima ali su nedovoljno istražena i u budućnosti se treba pokloniti veća pažnja prevođenju arhivske građe iz Istanbula.

Tokom balkanskih ratova i Prvog svjetskog rata desila su se najveća migracijska kretanja stanovništva Gore, mada ni period između dva svjetska rata i dvadeset godina nakon Drugog svjetskog rata, ne zaostaje u tome. Stanovništvo je bilo u neizvjesnosti kako zbog bezbednosne situacije, ograničenog kretanja a na području Gore uspostavljala se granica između novonastalih država. 

U periodu između dva svjetska rata sama procedura odlaska za Tursku je podrazumjevala davanje izjave o odricanje od jugoslovenskog državljanstva i dobivanje potvrde u kojoj se poništava pomenuto državljanstvo i naznačava da osoba (i porodica) nema pravo povratka u Jugoslaviji (karta u jednom pravcu).

U tom periodu su ubrzano trajali pregovori između Republike Turske i Kraljevine Jugoslavije o premeštanju stanovništva turskog govornog područja i stanovništva koje ima tursku kulturu iz Južne Srbije (Vardarska, Zetska i Moravska banovina). I stanovništvo Gore je bilo obuhvaćenom ovom konvencijom (član 2.). Konvencija je predviđala preseljenje 40 000 (četrdeset hiljada) porodica u vremenskom peridou od 6 godina (1939-1944). Jugoslovenska država se obavezala da će za svaku preseljenu porodicu platiti 500 lira ili sve ukupno 20 miliona lira.

Konvencija („Convention“) je trebala stupiti na snagu na dan kada je potpišu jugoslavenska i turska vlada. Konvencija nije bila ratificirana u turskom parlamentu zbog smrti predsjednika Turske Mustafe Kemala Ataturka.

Tokom pripremanja konvencije između dve države, politički predstavnici muslimanskog stanovništva su pokušavali da odvrate tursku državu da potpiše pomenutu konvenciju.

Qerim Lita u svojoj knjizi: “Shpërngulja e shqiptarëve ne Republikën e Turqisë 1922 – 1941”  objavio je preko 200 službenih dokumenata u vezi ove problematike. U njoj su i tri dokumenta koja su vezana za Goru i njeno stanovništvo, što ne znači da ih je u tom periodu bilo toliko, već naprotiv bilo ih je mnogo. U dopisu Kraljevskog legata iz Ankare od 5. avgusta 1938. obaveštava se Ministarstvo Spoljnih Poslova Kraljevine Jugoslavije “da  je Ferhad bej Draga, bivši poslanik Džemijeta, nedavno otputovao u Istanbul, a verovatno i u Ankaru. Nakon njega, otputovao je Malić Pelivani, narodni poslanik i još neki Albanci”.

.
>
Kompletan tekst možete pročitati i preuzeti: OVDE
.