Zanati su se u Gori preobražavali uporedo sa vremenskim potrebama: jedni su išćezavali, a drugi se pojavljivali. Prije stočara i slastičara Gorani su bili iskusni kovači i puškari (tufekdžije). Ova se tradicija potvrđuje još prije XVII vjeka, kada se još nije počelo masovno sa proizvodnjom vatrenog oružja, pa sve do četrdesetih godina XX vjeka. U novije vrjeme o ovoj temi pisali su Nazif Dokle, Milisav Lutovac, Đurđica Petrović i drugi.
U prvom proznom djelu napisanom na albanskom jeziku „Cuneus Prophetarum“ (Družina proroka) od Pjetëra Bogdani, koje je štampano u Padovi (Italija) 1685. godine, spominju se Gorani kao majstori dimiskijskih sablji.
Priserenë Çelepij, Rudarski Prizren
gjithë nd` armë mbukuruem, sa svih strana oružjem proljepšan
Prej Gore dimisqij, Od Gore damaskih sablji
trim i fort me luftuem . junak za ratovanje.
U oskudnoj literaturi o sabljama "dimiskijama" može se pročitati da je to tip povijene sablje sa ukrasima, koja se kovala u Damasku, po kojem je i dobila ime. Na Balkanu su se takve sablje kovale u Prizrenu i Sarajevu. Zanatlije koje su ih izrađivali zvali su se sabljari i još od 1477. godine imali su svoju ulicu. Sablja dimiskija se spominje i u narodnim pjesmama Bosne i Srbije (britka sablja dimiskija, ljuta dimiskija, plamena dimiskija).
U literaturi na engleskom navodi se da su zapadni naučnici vjekovima pokušavali da otkriju tajnu kovača sa Bliskog Istoka, koji su širom tadašnjeg svijeta bili poznati po izuzetno savitljivom metalu od koga su pravili sablje. Prave dimiskije su bile retke i vrlo cenjene (skupe), prepoznatljive po šarama koje su najčešće u obliku linija, suza ili talasa.
***
Najstarija poznata puškarska čaršija u Prizrenu zvala se Doda čaršija. Nju su osnovali Gorani, koji su pre toga bili šegrti i kalfe kod puškara Dode u Debru. Posle njegovog ubistva oni su pobjegli iz Debra u Prizren i otvorili puškarske radnje, pored kujundžijske čaršije, gdje su se već nalazile radionice nožara. Neki od poznatih prizrenskih puškara su: Adem usta, Liman Namlidžija, Jusuf Nazli, Hamza Suše, Ibrahim Jamin, Ismail Jahija, Aguš Šato, Abdulkader Ekrem, Azis usta. Za vreme Mladoturske revolucije izrada pušaka je zabranjena. U Prizrenu je tada većina puškara prešla na srodne zanate - bravarski, mehaničarski, nožarski. Na početku balkanskih ratova u Prizrenu je bilo još oko 10 puškarskih radnji. Nakon Prvog svetskog rata ostalo ih je samo tri i to sve Gorana - Huseina Ramadana, Ahmeta Bektaša i Etema Šeapa. Oni su se bavili raznim mehaničko-bravarskim poslovima i opravkom lovačkih pušaka.
Puškarstvom se u Peć bavila porodica Husein, poreklom iz Gore, iz sela Zlog Potoka. Najbolji majstor iz te porodice bio je Dako Husein.
Kao najstariji puškari u Tetovu pominju se preci porodica Karo i Kajkuš, s početka XVIII vjeka, porjeklom iz Albanije.
***
Milisav Lutovac koji je pisao o zanatlijama Gore postavlja pitanje: Zbog
čega se puškarstvo odomaćilo i razvijalo u planinskoj Gori, a ne u
drugim krajevima koji su za to imali povoljnije uslove? Moglo bi se
pretpostaviti da je na to uticala blizina gradova Prizren - Debar -
Kruševo - Elbasan. Kroz historiju stanovništvo Gore je bilo u bliskoj
korelaciji sa ovim gradovima, poznatih središta za izradu oružja u XVIII
i XIX vjeku.
U XIX vjeku, austrijski konzul J. Han, Prizren naziva glavnom oružnicom Balkanskog poluostrva. Profesionalna i porodična povezanost između puškara i kujundžija Prizrena, Skoplja, Debra i Tetova doprinosila je i povezanost u plasmanu gotovih proizvoda. Najveći obrt vršen je posredstvom prizrenskih kujundžija i trgovaca oružjem. Trgovci su išli do 80-ih godina XIX vjeka obično dva puta godišnje sa velikim karavanima do Egipta, Sudana, Persije, Arabije i Indije, i to putem koji je preko Ferizovića vezivao Prizren sa Skopljem i dalje sa Solunom. U toj vanevropskoj trgovini oružje se prodavalo uglavnom kao oružje iz Prizrena, s obzirom na reputaciju kao najvećeg proizvođača oružja na Balkanu.
U sklopu oružarske delatnosti Debru pripada značajno mjesto kao centru u kojem se izrađivao poseban tip pištolja i poseban tip puške sa sistemom opaljivanja na kremen. Debar je imao vremenski primat u proizvodnji ručnog vatrenog oružja. U tome je vidnu ulogu igrala ekonomska i demografska povezanost Debra sa Albanijom.
Elbasan, na starom putu Via Egnatia, predstavljao je vezu Italija - Drač. Sam Elbasan je imao solidnu zanatsku bazu i pojedine porodice tokom XVIII vjeka naselile su se u Gori. Široka mreža puteva povezivala je Elbasan sa Strugom i Ohridom, Bitoljem i Solunom. Tim putevima dolazili su preko Elbasana do Drača glavni trgovački artikli Makedonije, a istim putevima prodirala je u unutrašnjost Balkana i evropska roba koja je bila potrebna novom zanatskom i trgovačkom sloju stanovništva.
Stanovnici makedonskog Kruševa su bili stočari, zanatlije i trgovci. Kao stočari leto su sa svojom stokom provodili na Šar planini, a zimovali u Grčkoj i na morskoj obali Makedonije.
***
Dodao bih da se za razvoj zanata u Gori treba obratiti pažnja na stare zanate prvih muslimane (selo Mlike) kao i o kontinuitetu stanovništva. Vjerovatna je pretpostavka da neki stari zanati vode porjeklo još iz Srednjeg vjeka, kada su oni, kao što se zna iz starih pisanih dokumenata, bili odomaćeni po selima. A ko su bili ti stanovnici koji su se bavili pomenutim zanatima i kakav je bio etnički sastav samog stanovništva do sada se gledalo jednostrano, zapravo svako ko je iz okruženja pisao o Gori, svsrstavao je stanovništvo u njihovom korpusu. Makedonska, bugarska i možda najviše srpska historiografija je iznosila pretpostavke da je stanovništvo slovenskog (srpskog, makedonskog) ili bugarskog etničkog sastava. Međutim, porjeklo stanovnika Gore je složeno i kompleksno pitanje. Da se stvari dodatno razjasne ili zakomplikuju Tatjana Katić u svom radu o Prelasku na islam Gore i Opolja, analizirajući turske katastarske popise iz XVI vjeka nabrajajući sela sa albanskim stanovništvom (Miđon, Orčikle, Ljojme, Nimča, Zapod, Strezevo, Orešek) navodi i selo Mlike. "...u selu Mlike, živjeli su samo Albanci, pored četiri muslimana (ne navodeći imena) upisani su i: Điđi Đon, Todor Lika, Prend Tola, Đon Gega, Gega Lazar i Nev Lika", i na osnovu imena popisanog stanovništva zaključuje "da su prvi konvertiti uglavnom bili Albanci".
Đurđica Petrović (1927 - 2003), nekadašnji kustos Vojnog muzeja, profesor i dekan Filozofskog fakulteta u Beogradu nastanak puškarskog zanata povezuje sa barjaktarima. "Osnivanje barjaka (manjih teritorijalnih jedinica) na tlu sjeverne Albanije krajem XVII vjeka usljedilo je kao jedan od metoda pacifikacije stanovništva poslije niza pobuna protiv uvođenja timarskog sistema u XVI i XVII vjeku. Na čelu barjaka bili su postavljeni barjaktari, ljudi iz plemena. Na zahtjev države svaki barjak je u prvim fazama svog razvitka trebalo da da 50 ljudi. Docnije se taj broj penjao i do 400 ljudi. Država je bila obavezna da tokom njihovog angažovanja u vojnim pohodima za njih pribavlja hranu dok je nabavka oružja bila briga barjaktara. Prema tome, institucija barjaktarstva neminovno je morala da bude povezana sa nabavkom oružja za ljudstvo barjaka, bilo kupovinom ili osnivanjem oružarskih radionica".
***
Poslednji puškari živeli su u Gori sve do Drugog Svjetskog rata (Đimšit iz Rapče i Mustafa iz Kruševa). Na Austro-ugarskom popisu stanovništva iz 1918. godine popisani su poslednji puškari iz Gore, većina iseljenih u Tursku, njih 27. U popisu se javljaju i prezimena Tufekči/u i Puškari u nekoliko sela Gore (Krstec, Rapča, Ljubošta, Radeša, Vraništa, Leštane, Zli Potok, Dragaš).
Puškari prema popisu:
Krstec
(1. Aslan Maksud Bardhi (67), 2. Maksud Bardhi (35), 3. Muhamed Bardhi (26), 4. Fehim Maksud Tufekčiu (48), 5. Rizvan Murat (65), 6. Skender Husein Bučali (55)).
Rapča
(1. Sali Sala Ćehaja (55), 2. Ismet Sejdi Ćehaja (45), 3. Esad Sejdi Ćehaja (52), 4. Behadin Ilijas Maloki (50), 5. Đimšid (38), 6. Destan Tosun Puškari (60), 7. Džemali Tosun Puškari (40), 8. Vebi Tosun Puškari (25), 9.Muharem Tosun Puškari (18), 10. Ramadan Husmen Luta (30), 11. Fehim Ali Mirta (60), 12. Fahik Ali Mirta (26), 13. Aslan Feta Zuberi (65)).
Orgosta
(1. Ramadan Ibiš Liman (50), 2. Šemsidin Ibiš Liman (48), 3. Ramadan Selim Bećir (68), 4. Vejsel Rahman Zuber (60)),
Restelica
1. Mohamed Mehmed Dželap (56)
Kruševo
1. Mustafa Hamza Durak (32)
Šištevac
(1. Arif Jahja Jahja (80), 2. Redžep Jahja Jahja (65)).
Arhivski izvor:
Österreichische Akademie der Wissenschaften
(Archive of the Austrian Academy of Sciences)
Literatura:
1. Pjetër Bogdani - Cuneus Prophetarum, Padova, 1685.
2. Nazif Dokle - Gorske Tufekdžije, Kosovski Avaz II br.24 Prizren, 2000.
3. Đurđica Petrović - Balkansko oružje (XII - XIX), Beograd, 2013.
4. Milisav Lutovac - Gora i Opolje, Beograd, 1955.
5. Tatjana Katić - Prelazak na islam stanovništva Gore i Opolja, prema osmanskim katastarskim popisima, Istorijski institut Beograd
6. Kosta Kostić - Naši novi gradovi na jugu, Beograd 1922.
